Wiadomości

Zwrot kosztów za jednego pełnomocnika procesowego reprezentującego kilku współuczestników sporu

Opublikowany: wrz 11, 08:13

Czy pod rządem art. 16 ust. 1 ustawy z dnia – ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058, Nr 126, poz. 1069 i Nr 153, poz. 1271) oraz § 2, 3 i 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, a także art. 223 ust. 2 i art. 225 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1059, Nr 126, poz. 1069 i Nr 153, poz. 1271) i § 2, 3 i 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. z 2002, Nr 163, poz. 1349) zachowała aktualność uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.12.1963 r. III PO 17/63, OSNC 1964, z.6. poz. 107 w części stwierdzającej, iż współuczestnikom procesu zastąpionym przez jednego adwokata, w razie wygrania przez nich sprawy, sąd przyznaje zwrot kosztów procesu z tytułu poniesionych przez nich wydatków na opłacenie pełnomocnika procesowego w wysokości jednego wynagrodzenia ?”

Wygrywającym proces współuczestnikom, o których mowa w art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c., reprezentowanym przez tego samego radcę prawnego, sąd przyznaje zwrot kosztów w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego pełnomocnika.

Przytoczone na wstępie uchwały zagadnienie prawne powstało w następującej sytuacji procesowej.

W sprawie wszczętej w maju 2004 r., Sąd Rejonowy dla Wrocławia-Śródmieścia postanowieniem z dnia 8 marca 2006 r. umorzył postępowanie i zasądził od strony powodowej na rzecz każdego z trojga pozwanych kwoty po 615 zł z tytułu zwrotu kosztów procesu, w tym po 600 zł wynagrodzenia pełnomocnika i 15 zł opłaty skarbowej od pełnomocnictwa. Uznawszy za oczywiście uzasadnione zażalenie strony powodowej na orzeczenie w przedmiocie kosztów postępowania, Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 12 kwietnia 2006 r. uchylił swoje wcześniejsze orzeczenie w tym zakresie oraz zasądził od strony powodowej na rzecz trojga z pozwanych „łącznie kwotę 600zł kosztów zastępstwa procesowego”, a nadto na rzecz każdego z nich po 15 zł tytułem zwrotu kosztów opłaty skarbowej od pełnomocnictwa.

Pozwani, występujący w sprawie jako współuczestnicy na podstawie art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c., reprezentowani byli w procesie przez tego samego radcę prawnego. Przy rozpoznawaniu wniesionego przezeń zażalenia na postanowienie z dnia 12 kwietnia 2006 r., Sąd Okręgowy powziął wątpliwości uzasadniające przedstawienie zagadnienia prawnego (w komparycji orzeczenia błędnie oznaczono datę postanowienia Sądu pierwszej instancji).
W ocenie Sądu Okręgowego, budzi wątpliwość, czy pod rządem obowiązujących obecnie przepisów „zachowała aktualność uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego”, zacytowana w postanowieniu. Sąd podkreślił, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie regulują kwestii wynagrodzenia należnego profesjonalnemu pełnomocnikowi, reprezentującemu w procesie kilku współuczestników, jednak „wobec literalnego brzmienia art. 98 § 3 k.p.c. i przyjętej w § 1 tego przepisu zasady odpowiedzialności za wynik procesu, każda strona ma prawo domagać się na swoją rzecz wynagrodzenia uiszczonego pełnomocnikowi niezależnie od tego, czy pełnomocnik ten reprezentował także innych współuczestników sporu”. Sąd stwierdził także, że każdy ze współuczestników musi zawrzeć z pełnomocnikiem odrębną umowę, co oznacza, że każdy „musi uiścić na rzecz adwokata lub radcy prawnego oddzielne wynagrodzenie.

Pomimo niezręczności w sformułowaniu zagadnienia, wysuwającym na plan pierwszy aktualność stanowiska wyrażonego w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego w określonej kwestii, nie zaś samą tę kwestię, nie budzi wątpliwości, że Sąd Okręgowy zwrócił się o wyjaśnienie, czy w przypadku wygrania sprawy przez współuczestników reprezentowanych przez tego samego adwokata lub radcę prawnego, zwrot kosztów powinien być przyznany w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego pełnomocnika, czy też jego wielokrotności (w zależności od liczby współuczestników, których reprezentował).

Wobec tego, że zagadnienie prawne stanowiące przedmiot zapytania sądu musi pozostawać w koniecznym związku z rozstrzyganiem przezeń danej sprawy (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1996 r., III CZP 91/96, OSNC 1997/1/9), rozpoznawanie zagadnienia ograniczono do sytuacji, w której współuczestnictwo kilku osób wygrywających sprawę było współuczestnictwem materialnym w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c., a pełnomocnikiem reprezentującym ich wszystkich był radca prawny. Trzeba jedynie podkreślić, że w rozważanym aspekcie sytuacja przy wykonywaniu zastępstwa przez radcę prawnego jest taka sama, jak w przypadku reprezentowania strony przez adwokata.

W wyniku analizy przepisów regulujących rozważaną materię, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 20 grudnia 1963 r. (a więc wydanej pod rządem k.p.c. z 1932 r. i rozporządzenia dotyczącego wynagrodzenia adwokatów z dnia 22 kwietnia 1961 r., Dz.U. Nr 24, poz. 118) skonstatował istnienie „ustalonej i obowiązującej od kilkudziesięciu lat reguły, że adwokatowi jako zastępcy kilku osób w sprawie cywilnej należy się jedno wynagrodzenie, którego wysokość zależeć będzie od wartości jej przedmiotu”. Sąd zauważył, że omawiana sytuacja procesowa była we wcześniejszych rozporządzeniach dotyczących wynagrodzenia adwokatów traktowana jako podstawa podwyższenia wynagrodzenia (umownego, a także uwzględnianego prze sąd w ramach orzeczenia o kosztach). Sąd Najwyższy podkreślił, że instytucja współuczestnictwa polega na dopuszczalności podmiotowego łączenia kilku roszczeń w jednym procesie, a większa liczba osób występujących po stronie powodowej lub po stronie pozwanej nie odbiera procesowi charakteru jednej sprawy.

W późniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, już pod rządem obecnie obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego, w analizowanej kwestii przyjmowane było takie samo stanowisko. W postanowieniu z dnia 11 maja 1966 r., I CZ 36/66, Sąd Najwyższy stwierdził, że wygrywający współuczestnicy sporu przy współuczestnictwie materialnym, jeśli są zastąpieni przez tego samego adwokata, otrzymują zwrot kosztów wynagrodzenia jednego adwokata, a sytuacji tej nie zmienia fakt, że adwokat jednego z takich współuczestników otrzymuje pełnomocnictwo od dalszych w toku procesu. Także w postanowieniu z dnia 12 lipca 1980 r., IICZ 79/80 (OSNC 1981/2-3/37), orzeczono, że okoliczność, iż w tej samej sprawie występują trzej powodowie, którzy ponieśli szkody w tym samym wypadku, reprezentowani przez jednego adwokata, mimo że wystawili odrębne pełnomocnictwa, nie uzasadnia zasądzenia na rzecz każdego z powodów oddzielnie kosztów zastępstwa adwokackiego.
Szczegółowe zasady dotyczące opłat za czynności adwokackie były regulowane w kolejnych rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości. Poczynając od rozporządzenia z dnia 21 grudnia 1967 r., Dz.U. 48/241 (poprzez rozporządzenia z 1980, 1981, 1985, 1988, 1989, 1991 i 1992 r.) aż do wejścia w życie (niezawierającego już takiego postanowienia) rozporządzenia z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. Nr 97, poz. 1013) przewidywano – z różnymi modyfikacjami – że za prowadzenie sprawy w imieniu kilku osób należy się wynagrodzenie od każdej z nich; z reguły towarzyszyło temu zastrzeżenie, że ma to zastosowanie, gdy zastępowanie więcej niż jednej osoby powoduje zwiększenie nakładu pracy oraz wyłączenie w takich przypadkach stosowania przepisu przewidującego możliwość podwyższenia wynagrodzenia na odrębnej podstawie. Należy odnotować, że skutki tych regulacji nie znalazły wyraźnego odzwierciedlenia w orzecznictwie Sądu Najwyższego.

Poczynając od powołanego wyżej rozporządzenia z dnia 12 grudnia 1997 r. sytuacja, w której w procesie występuje kilku współuczestników, reprezentowanych przez tego samego adwokata lub radcę prawnego, nie jest regulowana w aktach wykonawczych dotyczących opłat za czynności tych pełnomocników. Ustawodawca zaniechał zatem uznania omawianej okoliczności za wyodrębnioną (chociaż także niesamodzielną, bo powiązaną z oceną nakładu pracy) przesłankę ustalania wysokości wynagrodzenia pełnomocnika procesowego.

Kodeks postępowania cywilnego regulował, i reguluje obecnie w art. 105 k.p.c. jedynie sytuację, w jakiej znajdują się współuczestnicy sporu przegrywający sprawę. Brak jest kodeksowego unormowania sytuacji procesowej współuczestników materialnych, reprezentowanych przez jednego adwokata lub radcę prawnego, którzy sprawę wygrali.

Stan prawny, który należy uwzględniać przy rozpoznawaniu zagadnienia prawnego, przedstawionego w sprawie wszczętej w maju 2004 r., zakończonej w pierwszej instancji w dniu 8 marca 2006 r., i w której postępowanie zażaleniowe zostało zainicjowane zażaleniem z dnia 26 kwietnia 2006 r., kształtują:

• przepisy kodeksu postępowania cywilnego – art. 98 § 1 i 3, 99 oraz art. 109 § 2 dodany przez art.126 ust.6 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398), który wraz z tą ustawą wszedł w życie w dniu 2 marca 2006 r. (nie obejmują go przepisy przejściowe art. 148 i 149) i od tej daty ma bezpośrednio zastosowanie w toczących się postępowaniach, także wcześniej wszczętych;
• art. 225 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. 2002/123/1059 ze zm.), stanowiący, że opłaty za czynności radców prawnych (...) ustala umowa z klientem;
• rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349), w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 października 2005 r. zmieniającego rozporządzenie z 2002 r., ze względu na zawartą w § 2 rozporządzenia zmieniającego regulację, w myśl której zmienione przepisy mają zastosowanie w sprawach wszczętych od momentu jego wejścia w życie (co prawda ten wadliwie sformułowany przepis mówi o sprawach wszczętych „w dniu wejścia w życie” oraz tylko o stawkach wynagrodzeń, lecz dążąc do nadania mu rozsądnego znaczenia, tak należy go rozumieć).

Art. 98 § 1 k.p.c. określa dwie podstawowe zasady rozstrzygania o kosztach procesu – zasadę odpowiedzialności za wynik procesu oraz zasadę kosztów niezbędnych i celowych. Stosownie do § 3 art. 98 k.p.c., do niezbędnych kosztów strony reprezentowanej przez adwokata (radcę prawnego) zalicza się wynagrodzenie, nie wyższe niż stawki określone w odrębnych przepisach. W dotychczasowym orzecznictwie przyjmowano domniemanie, że umówione wynagrodzenie pełnomocnika, mieszczące się w granicach stawek, stanowi koszt niezbędny do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2003 r., IIICZP 40/00, OSNC 2001/5/56).

Wynagrodzenie radcy prawnego jest ustalane w umowie pomiędzy nim a klientem (art. 225 ustawy o radcach prawnych), przy czym stosownie do (niezmienionego) § 3 rozporządzenia z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (...), przy ustalaniu w umowie opłaty bierze się pod uwagę rodzaj i stopień zawiłości sprawy oraz wymagany nakład pracy radcy prawnego.

Wynagrodzenie umownie ustalone jest kategorią inną, niż wynagrodzenie, którego zwrot jest przyznawany przez sąd w ramach rozliczania kosztów procesu.

Stosownie do § 2 cyt. rozporządzenia (przed zmianą w 2005 r.), opłaty stanowiące podstawę zasądzenia przez sądy kosztów zastępstwa procesowego nie mogą być wyższe niż ustalone w nim stawki minimalne, niezależnie od opłat umownie ustalonych (ust. 1), z tym że sąd może je podwyższyć, nie więcej, niż do sześciokrotnej stawki minimalnej, jeżeli uzasadnia to rodzaj i stopień zawiłości sprawy oraz niezbędny nakład pracy radcy prawnego (ust. 2). Regulacja ta harmonizuje z zasadą wyrażoną w art. 98 § 3 k.p.c.

Zgodnie z (niezmienionym) § 4 rozporządzenia, stawki minimalne ustala się według kryterium wartości przedmiotu sprawy lub rodzaju sprawy. Wynagrodzenie pełnomocnika jest więc w pierwszej kolejności powiązane z wartością przedmiotu sprawy (przy roszczeniu majątkowym) lub jej rodzajem. Sprawa jest jedna, bez względu na liczbę osób występujących po stronie powodowej lub pozwanej (lub po obu stronach). Strona też jest jedna, również wtedy kiedy – przy współuczestnictwie procesowym – w jej charakterze występuje kilka podmiotów. Wielopodmiotowy charakter strony w danej sprawie nie stanowi wyodrębnionego kryterium ustalania kosztów związanych z zastępstwem procesowym. Rodzaj i stopień zawiłości sprawy oraz niezbędny (lub wymagany) nakład pracy radcy prawnego, a więc przesłanki ustalania wynagrodzenia umownego (§ 3), stanowią dla sądu okoliczności mogące uzasadniać przyznanie w ramach zwrotu kosztów procesu opłat przewyższających stawki minimalne (§ 2 ust. 2 rozporządzenia).

Przy tych regulacjach utrzymywało się – jako prawidłowe i zachowujące aktualność – stanowisko, że reprezentowanie przez jednego adwokata lub radcę prawnego kilku osób, występujących w sprawie w charakterze współuczestników, uzasadnia przyznanie tym współuczestnikom zwrotu kosztów zastępstwa w wysokości jednego tylko wynagrodzenia.

Istotne zmiany w zakresie zasad orzekania przez sąd o kosztach procesu wprowadził art.109 § 2 k.p.c., który – nawiązując do unormowania zawartego w art. 98 § 1 k.p.c. – wymienia jako okoliczności brane przez sąd pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia, łącząc tę drugą przesłankę z charakterem sprawy. Przy ustalaniu kosztów strony reprezentowanej przez zawodowego pełnomocnika sąd winien uwzględniać niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do je wyjaśnienia i rozstrzygnięcia. W obecnym stanie prawnym sąd ocenia zatem wysokość podlegającego zwrotowi wynagrodzenia na podstawie autonomicznie określonych przesłanek, i każdorazowo, mając na względzie charakter sprawy, uwzględnia rzeczywisty nakład pracy pełnomocnika i podjęte przezeń w sprawie czynności. Zmiana ta nie tylko nie podważa dotychczasowego stanowiska, ale nawet je umacnia.

Z art. 109 § 2 zharmonizowany jest § 2 rozporządzenia 28 września 2002 r., w wersji zmienionej rozporządzeniem z dnia 27 października 2005 r., bowiem obecnie stanowi się, że zasadzając opłatę za czynności radcy prawnego z tytułu zastępstwa prawnego, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pełnomocnika, a także charakter sprawy i wkład pracy pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia (§ 2 ust.1) oraz że podstawę tej opłaty stanowią stawki minimalne określone w rozporządzeniu, przy czym opłata nie może być wyższa niż sześciokrotna stawka minimalna ani przekraczać wartości przedmiotu sprawy (§ 2 ust. 2).

Ze względu na uregulowanie międzyczasowe w powołanym wyżej przepisie przejściowym – § 2 rozporządzenia zmieniającego z 2005 r. – nie ma „kompatybilności czasowej” w zakresie stosowania art. 109 § 2 k.p.c. oraz § 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawnych (...). Nie zachodzi jednak taka niespójność przepisów, która mogłaby prowadzić do różnych odpowiedzi na pytanie o zasadę zwrotu kosztów wynagrodzenia pełnomocnika zastępującego wielopodmiotową stronę procesu w sprawie wszczętej przed wejściem w życie nowych przepisów rozporządzenia (jak w sprawie niniejszej), jak i wszczętej później. W obu sytuacjach znajduje zastosowanie zasada orzekania o kosztach, wyrażona w art. 109 § 2 k.p.c.

Wbrew obawom Sądu Okręgowego, fakt, że współuczestnicy reprezentowani przez tego samego radcę prawnego otrzymują zwrot jednego wynagrodzenia pełnomocnika, nie pozbawia ich – przysługującego zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c. – zwrotu kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Okoliczność, że radca prawny reprezentował w sprawie większą liczbę osób występujących po danej stronie, jest jedną z cech składających się na charakter sprawy; taka sytuacja procesowa może też mieć wpływ na niezbędny wkład pracy pełnomocnika i podjęte przez niego czynności. Fakt ten zalicza się zatem do kryteriów oceny celowości i niezbędności poniesienia kosztów przez stronę, uwzględnianych przez sąd przy orzekaniu o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 109 § 2 k.p.c.

Nieuzasadnione są także obiekcje oparte na tezie, że przyznanie wszystkim współuczestnikom zwrotu jednego wynagrodzenia godzi w zasadę swobody umów oraz nie uwzględnia faktu, że każda z osób (Sąd Okręgowy błędnie posługuje się tu pojęciem „każda strona”) udzielających pełnomocnictwa adwokatowi lub radcy prawnemu, zawiera z pełnomocnikiem odrębną umowę, i „musi uiścić (...) oddzielne wynagrodzenie”.

Przypomnieć należy, że nadal, tak jak pod rządem poprzednich przepisów, rozróżnienia wymaga kwestia umowy zawartej pomiędzy zawodowym pełnomocnikiem i mocodawcą od kwestii orzekania przez sąd o kosztach procesu, w tym o kosztach wynagrodzenia pełnomocnika.

Na, silnie eksponowaną w niniejszym procesie przez pełnomocnika pozwanych, ochronę uzasadnionych interesów strony, ma wpływ właściwe ukształtowanie umownego wynagrodzenia pełnomocnika. Gdy będzie ono uwzględniać ustawowe przesłanki stanowiące dla sądu podstawę orzekania o zwrocie kosztów, może zostać ustalone w sposób umożliwiający odzyskanie przez każdego z mocodawców kosztów uiszczonych reprezentującemu ich wspólnie pełnomocnikowi. Znane są przecież przesłanki podlegające, zgodnie z ustawą, uwzględnieniu przez sąd, w tym także fakt, że nie zalicza się do nich wprost wielopodmiotowy charakter strony, który może być przy ubieganiu się o zwrot kosztów eksponowany w ramach charakteru sprawy oraz nakładu pracy pełnomocnika. Znane są także kryteria, które – stosownie do adresowanego do radców prawnych § 3 ust. 1 rozporządzenia z 28 września 2002 r. (...) – należy brać pod uwagę przy ustalaniu w umowie opłat; należą do nich „rodzaj i stopień zawiłości sprawy oraz wymagany nakład pracy radcy prawnego” (rozporządzenie nie określa stawek wynagrodzenia ustalanego umownie).

Prawo stron do swobodnego ukształtowania umowy nie doznaje niedozwolonego ograniczenia, nie można go bowiem upatrywać w tym, że odzyskanie przez mocodawcę kosztów wynagrodzenia pełnomocnika jest uzależnione od tego, czy umówiono się o wynagrodzenie w sposób uwzględniający ustawowe kryteria orzekania o kosztach procesu przez sąd.

Na fakt reprezentowania więcej niż jednej osoby występującej po danej stronie, jako na jedno z kryteriów rozważanych w ramach oceny charakteru sprawy i nakładu pracy pełnomocnika (art. 109 § 2 k.p.c.), może powołać się pełnomocnik ubiegający się o przyznanie tej stronie zwrotu kosztów wynagrodzenia, według górnych lub podwyższonych stawek taryfowych.
Sąd, kierujący się zasadą zwrotu kosztów koniecznych i celowych, rzeczywiście przez stronę poniesionych i mieszczących się granicach prawem określonych (wyznaczanych przez stawki minimalne, ustalone w zależności od wartości przedmiotu sprawy lub jej rodzaju ), analizowaną okoliczność weźmie pod uwagę orzekając o kosztach procesu stosownie do art. 98 § 1 i 3 oraz 109 § 2 k.p.c. i odpowiednich przepisów rozporządzenia regulującego opłaty za czynności radców prawnych. W ramach tych uwzględni jednak tylko wynagrodzenie jednego pełnomocnika.

Pomimo kolejnych zmian przepisów w materii opłat za czynności radców prawnych (adwokatów), w tej konkretnej kwestii utrwalone w długotrwałej praktyce stanowisko nie straciło aktualności.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt III CZP 130/06).

Źródło: www.sn.pl

Skomentuj ten artykuł na forum