Wiadomości

Żądanie sporządzenia spisu inwentarza przez osobę wydziedziczoną

Opublikowany: wrz 11, 09:03

Spadkobierca wydziedziczony może żądać sporządzenia spisu inwentarza, jeżeli uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku (art. 637 § 1 k.p.c.).

Wnioskodawca Andrzej A. wystąpił z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza majątku spadkowego po zmarłym w dniu 18 kwietnia 2003 r. ojcu Fryderyku A. W uzasadnieniu wskazał, że jest uprawniony do zachowku i zamierza dochodzić roszczenia z tego tytułu przeciwko spadkobiercy testamentowemu Bernardowi A. Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z dnia 5 kwietnia 2006 r. uwzględnił wniosek i zlecił dokonanie spisu inwentarza Komornikowi Sądowemu przy Sądzie Rejonowym w S.
Postanowienie to zaskarżył apelacją uczestnik postępowania Bernard A., zarzucając Sądowi Rejonowemu naruszenie art. 637 § 1 k.p.c. przez uznanie, że wnioskodawca jest osobą uprawnioną do zachowku, a tym samym legitymowaną do zgłoszenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza.

Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy w S. – po dokonaniu ustalenia, że spadkodawca w testamencie notarialnym, na podstawie którego skarżący nabył spadek, wydziedziczył wnioskodawcę – powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w zagadnieniu prawnym przytoczonym na wstępie.

Zdaniem Sądu Okręgowego, skutki wydziedziczenia (pozbawienie zachowku, wyłączenie od dziedziczenia), a także wzgląd na ochronę interesów spadkobierców (ich prawa do prywatności) przemawiają na rzecz poglądu, że osoba wydziedziczona nie jest uprawniona do zgłoszenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza. Odmienne zapatrywanie może uzasadniać okoliczność, że osobie takiej nie można odmówić prawa kwestionowania skuteczność wydziedziczenia w procesie o zachowek.

Zainicjowanie takiego procesu w drodze powództwa o zapłatę wymaga jednak znajomości składu i wartości spadku. Wiedzy na ten temat może dostarczyć wydziedziczonemu, nie posiadającemu spadku, jedynie spis inwentarza.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Postępowanie w przedmiocie sporządzenie spisu inwentarza uregulowane zostało przepisami art. 637 – 639 k.p.c. oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz.U. Nr 92, poz. 411; dalej: „r.t.p.z.s.”). Postępowanie to ma na celu ustalenie składu i wartości całego spadku, do spisu inwentarza wciąga się bowiem majątek spadkodawcy z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu, jak również długi spadku. Wykazuje się też w nim wartość czystego spadku, z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych (§ 28 ust. 1 r.t.p.z.s.).

W judykaturze oraz w piśmiennictwie podkreśla się znaczenie spisu inwentarza jako instrumentu zapewniającego ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 52/06, „Biuletyn SN” 2006, nr 8, poz. 11). Nie ulega wątpliwości, że sporządzenie spisu inwentarza służy realizacji nie tylko roszczenia o zapłatę długu spadkowego, ale również roszczeń o zachowek oraz o wykonanie zapisu. Z tego właśnie względu ustawodawca do kręgu podmiotów legitymowanych do złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza zaliczył – w art. 637 § 1 k.p.c. – spadkobierców, uprawnionych do zachowku oraz zapisobierców. Zastrzegł jednak wyraźnie – co należy podkreślić – że osoby te nie muszą wykazywać swego uprawnienia, gdyż wystarczające jest jego uprawdopodobnienie.

Zgodnie z art. 991 § 1 k.c., uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Osoby te mogą zostać pozbawione uprawnienia do zachowku w następstwie wydziedziczenia dokonanego przez spadkodawcę w testamencie z przyczyn określonych w art. 1008 pkt. 1 – 3 k.c.

Wyrażona przez spadkodawcę w testamencie wola pozbawienia uprawnionego należnego mu zachowku nie zawsze jednak odniesie zamierzony skutek. Wydziedziczenie może zostać dokonane skutecznie jedynie w ważnym testamencie, oczywiste jest bowiem, że nieważność testamentu pociąga za sobą nieważność wydziedziczenia. Tak samo ocenić należy wydziedziczenie dokonane z przyczyny nie przewidzianej przez ustawodawcę, bądź też wyartykułowane w testamencie w sposób uniemożliwiający zidentyfikowanie przyczyny wydziedziczenia (art. 1009 k.c.). Bezskuteczne będzie również wydziedziczenie, jeżeli okaże się, że uzasadniająca je przyczyna w rzeczywistości nie istnieje albo że spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku (art. 1010 k.c.).

Nie może budzić wątpliwości, że skoro wadliwe wydziedziczenie nie wywołuje skutku zamierzonego przez spadkodawcę, uprawniony może dochodzić zachowku powołując się na nieważność, czy też bezskuteczność wydziedziczenia. Stanowisko takie prezentowane jest konsekwentnie w orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 23 czerwca 1998 r., III CKN 561/97, niepubl.; z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1397/00, niepubl.; z dnia 9 grudnia 1974 r., I CR 873/74, niepubl.). Aprobuje je także doktryna.

Możliwość wykazania bezskuteczności (nieważności) wydziedziczenia, a w konsekwencji zaspokojenia roszczenia o zachowek, usprawiedliwia interes uprawnionego do żądania sporządzenia spisu inwentarza. W takiej bowiem sytuacji niewątpliwie wchodzi w rachubę uprawdopodobnienie uprawnienia do zachowku.

Legitymacja spadkobiercy, który został wydziedziczony, do zgłoszenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza uzasadniona jest także przyjętym przez ustawodawcę mechanizmem zaspokojenia prawa do zachowku. Zgodnie z art. 991 § 2 k.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci powołania do spadku, zapisu albo darowizny uczynionej przez spadkodawcę, przysługuje mu przeciwko spadkodawcy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Sformułowanie takiego roszczenia wymaga, rzecz jasna, sprecyzowania dochodzonej kwoty (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.). W sytuacji, gdy wydziedziczony nie jest w posiadaniu spadku, spis inwentarza może stanowić dla niego – na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Okręgowy – jedyne źródło wiedzy o składzie i wartości spadku. Uznanie zatem, że w świetle art. 637 § 1 k.p.c. wydziedziczony nie ma uprawnienia do złożenia wniosku o sporządzenie spisu inwentarza pozbawiłoby go możliwości wystąpienia z roszczeniem o zachowek. Taką wykładnię wymienionego przepisu trzeba zdecydowanie odrzucić.
Roszczenie o zachowek objęte zostało konstytucyjną ochroną dziedziczenia (art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Pojęcie dziedziczenia – jak to wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny – nie może być rozumiane wąsko, tylko jako określony sposób przejścia praw i obowiązków majątkowych przysługujących osobie fizycznej do chwili jej śmierci na inną osobę lub osoby (tak TK w wyroku z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5). Prawo dziedziczenia postrzegane być musi w szerszym kontekście, z uwzględnieniem spoczywającego na organach państwa obowiązku zapewnienia ochrony wszelkich praw obligacyjnych związanych ze spadkiem (jak zapis, czy zachowek), w tym ustanowienia i zagwarantowania odpowiednich procedur niezbędnych do realizacji tych praw (por. wyrok TK z dnia 25 lutego 1999 r., K 23/98, OTK 1999, n 2, poz. 25). Wykładnia art. 637 § 1 k.p.c., zgodnie z którą spadkobierca wydziedziczony jest legitymowany do żądania sporządzenia spisu inwentarza, jeżeli uprawdopodobni swoje uprawnienie do zachowku, wskazania powyższe w pełni uwzględnia. Nie prowadzi ona, wbrew obawom wyrażonym przez Sąd Okręgowy, do naruszenia innej konstytucyjnie chronionej wartości, jaką jest prawo spadkobiercy do prywatności (art. 47 Konstytucji RP) skoro – co wynika z przytoczonych wyżej rozważań – bez ograniczenia ochrony tego prawa nie jest możliwe zapewnienie realnej ochrony prawa dziedziczenia.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2007 r. (sygn. akt III CZP 149/06).

Źródło: www.sn.pl

Skomentuj ten artykuł na forum