Wiadomości

Bank nie jest uprawniony do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko osobie, która bezpośrednio z bankiem dokonała czynności bankowej, po śmierci tej osoby

Opublikowany: maj 11, 14:18

“Czy na podstawie art. 98 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe bank uprawniony jest do wystawienia po śmierci osoby, która bezpośrednio z bankiem dokonywała czynności bankowej, bankowego tytułu egzekucyjnego, z wymienieniem w jego treści jako dłużnika wyłącznie w/w osoby?”

Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego.

Zmarły dłużnik banku zawarł z bankiem umowę kredytową i przed śmiercią nie wykonał obciążającego go zobowiązania kredytowego. Bank wystawił bankowy tytuł egzekucyjny (b.t.e.), w którym wymienił zmarłego kredytobiorcę jako dłużnika i wnosił o nadanie temu tytułowi klauzuli wykonalności z zaznaczeniem przejścia obowiązku świadczenia na inne osoby, tj. trzech spadkobierców kredytobiorcy. Sąd Rejonowy oddalił wniosek banku i stwierdził, że w świetle przepisów art. 96-97 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j.: Dz.U. z 2002 r., nr 72, poz. 665 ze zm., cyt. dalej jako „prawo bankowe”) nie jest dopuszczalne wystawienie b.t.e. po śmierci dłużnika banku, który zawarł z bankiem umowę kredytu. Rozpoznając zażalenie banku, Sąd Okręgowy przedstawił Sądowi Najwyższemu wskazane na wstępie zagadnienie prawne. Wskazując na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03 (OSNC 2005, z. 2, poz. 27), Sąd Okręgowy stwierdził, że podziela zawarte w niej stanowisko, jednakże uchwała ta nie pozwala na sformułowanie jednoznacznej odpowiedzi odnośnie do możliwości wystawienia b.t.e. po śmierci dłużnika banku i wymienienia w jego treści tego dłużnika.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

I. Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie pojawiło się już wcześniej w orzecznictwie tego Sądu. W uchwale z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03 (OSN 2005, z. 5, poz. 27) stwierdzono, że przepis art. 98 ust. 2 prawa bankowego z 1997 r. nie stanowi podstawy do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom dłużnika banku. W uzasadnieniu uchwały wyjaśniono, że pisemne oświadczenie o poddaniu się egzekucji (przewidziane w art. 97 prawa bankowego) i wynikające z niego konsekwencje dla składającego oświadczenie (dłużnika banku) nie przechodzą na podstawie przepisów o dziedziczeniu na podmiot, który nie podpisał takiego oświadczenia (spadkobiercę dłużnika). Art. 98 ust. 2 prawa bankowego nie czyni bowiem, zdaniem Sądu, odstępstw od ogólnych reguł dziedziczenia obowiązków majątkowych lub pewnych sytuacji prawnych. Poszukując zakresu regulacji objętej art. 98 ust. 2 prawa bankowego, Sąd Najwyższy stwierdził jednocześnie, że w przepisie tym nie uregulowano w ogóle kwestii wystawienia b.t.e., a przewidziano wyłącznie możliwość nadania klauzuli wykonalności przeciwko „innym osobom”, tj. spadkobiercom dłużnika. Świadczyć o tym może dodatkowo okoliczność, że w omawianym przepisie wspomina się o małżonku dłużnika, przeciwko któremu nie wystawia się odrębnego tytułu egzekucyjnego, lecz nadaje się przeciwko niemu klauzulę wykonalności z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku wspólnego małżonków.

Omawiana uchwała wzbudziła w literaturze zarówno aprobatę, jak i krytykę z różnych powodów. W uchwale tej dopatrywano się przede wszystkim intencji Sądu Najwyższego do wyeliminowania możliwości posłużenia się przez banki b.t.e., gdy do następstwa prawnego (spadkobrania) doszło przed jego wystawieniem. Oznacza to w istocie powrót do rozpoznawczego postępowania sądowego. Dostrzeżono także w uchwale wsparcie dla poglądu, zgodnie z którym bank – wystawiając b.t.e. po śmierci dłużnika – powinien wskazać w nim tego dłużnika jako poprzednika prawnego, a następnie wystąpić o nadanie b.t.e. klauzuli wykonalności przeciwko następcom prawnym dłużnika (spadkobiercom). Chodzi tu o bronioną w literaturze koncepcję wystawienia przez banki b.t.e. post mortem. Eksponowane jest też nadal stanowisko, że – wbrew myśli wyrażonej w uchwale – banki są uprawnione do wystawienia b.t.e. wprost przeciwko spadkobiercy (spadkobiercom) dłużnika banku, gdy śmierć tego dłużnika nastąpiła jeszcze przed wystawieniem b.t.e. Podnosi się w tym przypadku argument, że z treści art. 98 ust. 2 prawa bankowego nie wynika jednak intencja ustawodawcy pozbawienia banków możliwości posłużenia się b.t.e. przeciwko spadkobiercom dłużnika, a podstawą wydania b.t.e. przeciwko takim spadkobiercom może być ogólny przepis art. 96 prawa bankowego.

Nie budzi wątpliwości możliwość uzyskania klauzuli wykonalności przez bank przeciwko spadkobiercom osoby, która dokonała czynności bankowej bezpośrednio z bankiem i złożyła oświadczenie o poddaniu się egzekucji (tzw. oświadczenie egzekucyjne, art. 97 § 1 i § 2 prawa bankowego), a bank jeszcze przed śmiercią tej osoby wystawił przeciwko niej b.t.e. Miałby bowiem wówczas zastosowanie art. 788 § 1 k.p.c. Wystawienie b.t.e. (przy zachowaniu formalnych wymogów określonych w art. 96 prawa bankowego) oznacza „powstanie tytułu egzekucyjnego” w rozumieniu art. 788 § 1 k.p.c., a wykazanie następstwa prawnego w toku postępowania klauzulowego mogłoby nastąpić odpowiednim dokumentem. Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne dotyczy jednak sytuacji, w której b.t.e. nie został wystawiony przed śmiercią dłużnika banku, a bank zamierza korzystać z uproszczonego sposobu dochodzenia swej należności.

II. Jak wspomniano, w literaturze pojawiło się stanowisko o możliwości wystawienia przez bank b.t.e. obejmującego osobę, z którą bank bezpośrednio dokonał czynności bankowej, także po śmierci tej osoby z jednoczesnym wskazaniem, że obowiązek świadczenia tej osoby (dłużnika banku) przeszedł na oznaczone osoby trzecie (spadkobierców). Do takiego wniosku miałaby prowadzić restryktywna wykładnia art. 98 ust. 2 prawa bankowego, zgodnie z którą przeciwko osobom wymienionym w tym przepisie (w tym – spadkobiercom) nie mógłby być wystawiony b.t.e. (bo tej materii prawnej przepis ten w ogóle nie reguluje), natomiast mogłaby być nadana przeciwko nim klauzula wykonalności. Skoro przepis art. 98 ust. 2 prawa bankowego dopuszcza jednak możliwość posłużenia się przez bank b.t.e. także po śmierci dłużnika, to tym samym bank zachowuje uprawnienie do wystawienia b.t.e. obejmującego nieżyjącego dłużnika, a następnie – uprawnienie do wystąpienia z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko spadkobiercy.
Przepisy art. 96-98 prawa bankowego nie dają usprawiedliwionych podstaw do przyjęcia takiej interpretacji. Nie sposób bowiem zakładać, że de lege lata istnieją różnice konstrukcyjne w ujęciu b.t.e. w art. 96 ust. 2 i art. 98 ust. 2 prawa bankowego. Zgodnie z art. 96 ust. 2 prawa bankowego, jednym z podstawowych, formalnych wymogów b.t.e. jest m.in. wskazanie przez bank „dłużnika zobowiązanego do zapłaty”, określenie rozmiaru oraz struktury prawnej jego zadłużenia wobec banku. Istotne jest zatem nie tylko samo sprecyzowanie w tytule istniejącego zadłużenia, lecz także samo określenie dłużnika i czynności bankowej, dokonanej z udziałem tego dłużnika, z której wynika dochodzone roszczenie.

Co więcej, chodzi o aktualnego dłużnika banku w chwili wystawienia b.t.e., tj. w dacie wskazanej w tym tytule. Przepis art. 98 ust. 2 prawa bankowego nie wprowadza odstępstw od wspomnianych tu wymogów formalnych b.t.e. wówczas, gdy dłużnik banku zmarł jeszcze przed wystawieniem b.t.e. (chociaż po dokonaniu czynności bankowej), a bank zamierza posłużyć się b.t.e. wobec spadkobierców dłużnika po uzyskaniu przeciwko nim odpowiedniej klauzuli wykonalności.

Należy zwrócić uwagę na to, że przepisy postępowania cywilnego nie przewidują kategorii tytułów egzekucyjnych, które mogłyby być wystawiane przeciwko podmiotom nieistniejącym, niemającym zdolności prawnej. Reguła ta ma zastosowanie także do tzw. pozasądowych tytułów egzekucyjnych (art. 777 k.p.c.). Nie ma znaczenia to, że inicjatywa wystawienia b.t.e. należy tylko do banku jako wierzyciela. W literaturze trafnie zwrócono uwagę na to, że przewidziane w art. 96 prawa bankowego wymogi formalne b.t.e. jednocześnie w sposób zasadniczy determinują funkcje tego tytułu. Służy on stwierdzeniu stanu wymagalności roszczenia wobec dłużnika, stwierdzeniu braku dowolnego wykonania zobowiązania i wreszcie – stwierdzeniu rozpoczęcia uproszczonego sposobu dochodzenia przez bank roszczenia. Wystawienie b.t.e pozostaje zatem funkcjonalnie powiązane zawsze z sytuacją prawną aktualnego i istniejącego dłużnika w chwili wystawienia tytułu. Po śmierci dłużnika wystawienie b.t.e. przeciwko niemu traci swój zasadniczy cel prawny.

W konsekwencji należy zatem stwierdzić, że bank nie jest uprawniony do wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko osobie, która bezpośrednio z bankiem dokonała czynności bankowej, po śmierci tej osoby. Dlatego Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak na wstępie (art. 390 § 1 k.p.c.).
III. Wykluczenie interpretacji przyjmującej dopuszczalność wystawienia b.t.e. po śmierci dłużnika banku przeciwko temu dłużnikowi tworzy naturalne pytanie o prawne konsekwencje takiego stanowiska dla praktyki bankowej. Pojawia się bowiem kolejna kwestia, czy bank po śmierci dłużnika nie mógłby jednak w wystawionym b.t.e. ujawnić spadkobiercę (spadkobierców) tego dłużnika i następnie złożyć wniosek o nadanie przeciwko temu spadkobiercy (spadkobiercom) klauzuli wykonalności. Należy stwierdzić, że przepis art. 96-98 prawa bankowego uzasadniają możliwość przyjęcia takiej interpretacji, jeżeli weźmie się pod uwagę istotne argumenty eksponowane w literaturze oraz wypowiedzi Sądu Najwyższego, pojawiające się po wydaniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03.

Poglądu o niedopuszczalności wystawienia b.t.e. przeciwko spadkobiercy dłużnika można by bronić skutecznie wówczas, gdyby można było przekonywająco wykazać, że de lege lata skutki oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji (art. 97 § 1 i § 2 prawa bankowego), złożonego wobec banku, wygasają wraz ze śmiercią składającego takie oświadczenie i nie odnoszą się do sytuacji spadkobierców. Wprawdzie stanowisko takie znalazło się w uzasadnieniu uchwały z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03, ale nie podano tam w zasadzie żadnych argumentów prawnych dla umotywowania takiego kategorycznego zapatrywania. Ograniczenie podmiotowe skutków oświadczenia egzekucyjnego jedynie do podmiotu je składającego nie uzasadnia na pewno sam charakter prawny tego oświadczenia jako zdarzenia prawnego, ujmowanego niekiedy w kategoriach czynności prawnej jednostronnej dłużnika (por. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2005 r., III CZP 80/04, Prawo Bankowe 2006, nr 4, s. 15-16). Istotne jest natomiast dostrzeganie odpowiedniej, jurydycznej funkcji oświadczenia dłużnika jako zdarzenia prawnego, które składa się w związku z kreowaniem między stronami określonego bankowego stosunku obligacyjnego w celu spowodowania możliwości uproszczonego dochodzenia przez bank roszczeń wynikających z takiego stosunku. W orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie przyjęto, że oświadczenie egzekucyjne, przewidziane w art. 97 prawa bankowego, należy zaliczyć do grupy czynności, które podobnie jak umowa o jurysdykcję, umowa o właściwość sądu, zapis na sąd polubowny, dokonywane są przez strony określonego stosunku materialno-prawnego przed wszczęciem między tymi stronami postępowania w sprawie i mają następnie w sposób zasadniczy wpływać na to postępowanie (tak np. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 16 marca 2006 r., III CZP 4/06, Biuletyn SN 2006, nr 3, s. 7; z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CZP 17/06, Biuletyn SN 2006, nr 4, s. 6). Wszystkie takie czynności, niezależnie od ich zróżnicowanego charakteru prawnego, wywierają skutki prawne także wobec następców prawnych. Następca prawny dłużnika banku, zarówno szczególny, jak i ogólny, wstępuje w prawa i obowiązki niemajątkowe dłużnika, ale także – w całą sytuację prawną poprzednika prawnego, wykreowaną m.in. złożeniem przez niego właściwego oświadczenia egzekucyjnego.

IV. W uchwale z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03, stwierdzono także, że przeciwko dopuszczalności wydawania b.t.e. wobec spadkobiercy po śmierci dłużnika banku przemawia zakres przedmiotowy art. 98 ust. 2 prawa bankowego (reguluje on jedynie materię nadawania klauzuli wykonalności, ale już nie kwestię wystawienia b.t.e.) oraz sam sposób ujęcia tego przepisu (wspomina się o nim także o nadawaniu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, który przecież nigdy nie ma statusu strony zobowiązanej wobec banku). Należy zaznaczyć, że argumenty te nie mają jednak znaczenia zasadniczego i nie wykluczają możliwości obrony stanowiska przeciwnego.
Ujęcie art. 98 ust. 2 prawa bankowego wszystkich trzech przypadków, w których pojawia się możliwość nadania b.t.e. klauzuli wykonalności, łącznie z przypadkiem, w którym zachodzi potrzeba prowadzenia na rzecz banku egzekucji z majątku wspólnego małżonków, nie musi oznaczać jeszcze tego, że sytuacja prawna wszystkich osób wymienionych w art. 98 ust. 2 prawa bankowego pozostaje tożsama prawnie. W konsekwencji tożsame muszą być też oceny możliwych uprawnień banku wobec wszystkich kategorii osób, w tym spadkobierców i małżonka dłużnika. Trzeba bowiem wpierw wyjaśnić ratio legis art. 98 ust. 2 prawa bankowego. Otóż przepis ten zakłada, że uproszczony sposób dochodzenia należności banku, tj. posłużenie się b.t.e. będzie również możliwe po pojawieniu się pewnych zdarzeń prawnych po dokonaniu czynności bankowej (np. śmierci dłużnika lub przekształcenia osoby prawnej). Posłużenie się b.t.e. będzie też możliwe wówczas, gdy zachodzi potrzeba egzekucji z majątku wspólnego małżonków. Przyjmując taki właśnie punkt widzenia, nietrudno dojść do wniosku, że art. 98 ust. 2 prawa bankowego obejmuje jednak niejednorodne sytuacje prawne, co podważa prawny sens dokonywania w oparciu o nie wszystkich ogólnych ocen prawnych odnoszących się także do sytuacji prawnej banku wobec spadkobiercy zmarłego dłużnika. Można nawet zauważyć, że ta niejednorodność sytuacji została jednak odpowiednio wyrażona w samej treści art. 98 ust. 2 prawa bankowego. Użyta tam bowiem formuła – „obowiązek spełnienia świadczenia” nie odnosi się w ogóle do małżonka dłużnika.

Wspomniane ratio legis art. 98 ust. 2 prawa bankowego pozwala na wyrażenie stanowiska, że prawnej podstawy wystawienia b.t.e. przeciwko spadkobiercy zmarłego dłużnika poszukiwać należałby w przepisie ogólnym, poświęconym zasadom wystawienia takiego tytułu, jeżeli istotnie art. 98 ust. 2 prawa bankowego reguluje tylko kwestie nadawania klauzuli wykonalności istniejącemu b.t.e. przeciwko wymienionym w tym przepisie osobom. W literaturze trafnie stwierdzono, że podstawą prawną wystawienia przeciwko spadkobiercy zmarłego dłużnika mógłby być art. 96 ust. 2 prawa bankowego, w którym jako aktualnego „dłużnika zobowiązanego do zapłaty” można wskazać właśnie spadkobiercę. Przymiot spadkobiercy mógłby być następnie weryfikowany przez sąd w postępowaniu klauzulowym.

Uchwała z dnia 16 stycznia 2009 r. (sygn. akt III CZP 132/08).

Źródło: www.sn.pl

Skomentuj ten artykuł na forum